Şema Nedir?

Şema nedir? Bireylerin bilgi kazanım sürecinde etki eden zihinsel işlemlerden biridir. Doğumdan itibaren zihnimizde oluşan ve değişebilen olaylar, kişiler ve durumlar hakkındaki izlenimlerimizi şema olarak adlandırabiliriz. Örnek verecek olursak okuma işlemini yaparken bile aslında zihnimizdeki harfler ve kelimelerle ilgili şemalardan yararlanmaktayız. Yani aslında şemalar insanların dünyayı anlamlandırmasındaki en önemli unsurlardan biri olarak yorumlanabilir. İşte bu yüzden şemaların üzerimizde çok önemli etkileri olduğunu açıkça belirtebiliriz.

Şema kavramı Jeffrey E. Young tarafından ilk olarak erken dönem uyum bozucu şema olarak kullanılmış, daha sonra kısaltılarak şema ismini almıştır.

Young ’un bakış açısıyla şema;

• Çocukluk ve ergenlik dönemi ile gelişen,
• Anılar, duygular, bilişler ve bedensel duyumlar tarafından oluşan,
• Önemli bir dereceye kadar işlevsel özelliği olmayan,
• Bireylerin kendilik algısı ve kişilerle olan ilişkilerinde olumsuz etkilere sahip olan,
• Ve yaşam boyu tekrar eden kalıplara denir.

Ayrıca Young Erken dönem uyumsuz şemaları, “kısaca, gelişimimizin erken dönemlerinde başlayan, yaşamımız boyunca tekrarlanan, kendilik yıkıcı, duygusal ve bilişsel örüntülerdir.” diyerek açıklamıştır.

Young’a göre bireylerin davranışları zihinsel yapılar olan şemalar tarafından tetiklenir ama şemaların parçaları değildirler. Yani uyumsuz davranışları şemanın bir parçası değil, bu şemalara verilen tepkiler olarak yorumlamaktadır.

Bu doğrultuda, işlevsel yani uyumlu şemalara sahip bireylerin işlevsel, işlevsiz yani uyum bozucu şemalara sahip bireylerin işlevsiz davranışlar göstereceğini söyleyebiliriz.

Şemaların özellikleri;

• Bireylerin sahip olduğu şemalar olumlu veya olumsuz olabilir. Ele alınan şemalar ise bu olumsuz ve işlev bozucu olanlardır.

• Şemalar, birtakım öğelerin birleşmesinden oluşan bir bütün olarak düşünülebilir. Bir öğenin varlığı diğer öğenin öngörülmesinde etkili olabilir.

Şemaları oluşturan bu öğeleri; duygular, düşünceler, anılar ve bedensel duyumlar olarak sıralayabiliriz.

• Şemaların bir kısmı kendimizle ilgiliyken, bir kısmı diğer kişilerle ilgilidir. Kendimizle ilgili şemalar içerisinde kendimizle ilgili inançlar, anılar, kendimize dönük duyguları içermektedir. Ben… ile başlayan cümlelerle kendimize ait bu şemamız hakkında bilgi edinebiliriz. Diğer kişiler ile ilgili şemalar ise ötekiler/diğer insanlar hakkındaki inançlar, anılar, onlara yönelik duygular ve bedensel duyumları içerir. İnsanlar… ile başlayan cümlelerle kendimize ait bu şemamız hakkında bilgi edinebiliriz. Şemaların bir kısmı ise genel dünya algılayışı ile ilgilidir.

• Şemalar doğduğumuz andan itibaren gelişmeye başlar. Deneyimlerimiz ile birlikte şekillenirler. Ve bu şekilde biz, diğer insanlar ve dünyaya karşı deneyimlerimiz sayesinde bilinçsiz olarak bazı kalıplar oluştururuz.

• Şemalar sonradan öğrenilen kalıplardır.
• Şemalar deneyimlerimizden oluştuğu gibi aynı zamanda deneyimlerimizi de şekillendirirler.
• Şemalar çevredeki olaylar doğrultusunda harekete geçebilirler.
• Şemalar kişiler tarafından mutlak doğru olarak algılanırlar ama kolay olmasa da yeni anlayış ve tecrübelerle değişebilir özelliktedirler.
• Şemalar dört şekilde oluşurlar.

I. Güvenli bağlanma, duyguları ifade özgürlüğü gibi en temel ihtiyaçların yıpratıcı şekilde engellenmesi.

II. Başımızdan geçen zorlayıcı durumlar ve travmalar.

III. İyi şeylerin abartılı şekilde bize sunulması.

IV. Özdeşim kurma.

Şema alanları;

Young, şemaları 5 farklı alan ve 18 başlık altında toplamıştır.

Kopukluk ve reddedilmişlik alanı;

Bu alan güvenli bağlanma ihtiyacının karşılanamamasıyla ortaya çıkar. Bu bireylerin daha çok güven, huzur, paylaşım gibi konularda kaygıları olur. Bu bireylerin aile ortamları genelde güven vermeyen, dışlayıcı, soğuk ve ani patlayıcı tepkilere sahiptir.

a) Terk edilme şema nedir?

Bu şemaya sahip kişilerde, birlikte oldukları kişilerin bir gün onları terk edeceği, öleceği, başka biriyle olacağı gibi temel inançlar vardır. Ve bu yüzden diğer insanları güvenilmez ve tutarsız olarak sınıflandırırlar. Bu davranışlar ilişki içinde iletişim sıkıntılarına da sebep olur.

b) Kuşkuculuk/Kötüye kullanılma şema nedir?

Bu kişilerde diğer insanlardan bir şekilde zarar görme ihtimali düşüncesi gözlemlenir. Ve bu düşünceyle zihinlerini aşırı şekilde meşgul ederler. Diğer kişilerin sürekli onları kötüye kullanacağı, küçük düşüreceği, aldatacağı, istismar edeceği gibi beklentilere sahiptirler.

c) Duygusal yoksunluk şema nedir?

Bu kişiler kendi duygusal ihtiyaçlarının diğerleri tarafından yeterince karşılanamayacağını düşünürler. Birlikte oldukları insanların onları sevmeyeceği, ilgi göstermeyeceği, onları desteklemeyeceği gibi kaygıları olur.

d) Kusurluluk/Utanç şema nedir?

Bu şemaya sahip kişiler nedensiz bir şekilde kendilerini kusurlu hissederler. Bu kusurlu hissetme durumu dış görünüşle alakalı olabileceği gibi, bencillik, kıskançlık gibi gizli şekilde de olabilir. Bu kişiler eleştiriye ve suçlanmaya aşırı duyarlıdırlar ve başkalarının yanında güvensiz hissederler.

e) Sosyal izolasyon, tecrit edilme/ yabancılaşma şema nedir?

Bu kişiler kendilerini gruplardan dışarda, diğer insanlardan farklı hissederler. Kendilerini bir yere ait hissetmede zorluk çekerler. Ve diğerleri tarafından dışlanacaklarına inanırlar.

Zedelenmiş özerklik ve performans alanı;

Bu alan zorluklarla mücadele etme, tek başına kalma, bağımsız çalışma gibi konularda kendini yetersiz görme inancından ortaya çıkar. Bu bireyler genelde küçük düşürücü, aşırı koruyucu ve yetersiz hissettirici aileye sahip olurlar.

f) Bağımlılık/Yetersizlik şema nedir?

Bu şemaya sahip kişiler, hayatlarını tek başına yönetmekte ve önemli kararlar almakta zorlanırlar. Yoğun bir şekilde çaresizlik duygusu yaşarlar. Başkalarından yardım almadıkları takdirde gündelik sorumluluklarını bile yerine getiremeyeceklerine inanırlar.

g) Dayanıksızlık şema nedir?

Bu kişiler her an bir felaketle karşılaşma korkusuna sahiptirler. Bu korkular kalp krizi geçirme gibi tıbbi olabileceği gibi, çıldırma gibi duygusal ve asansörde mahsur kalma gibi fobik olabilir. Bu kişiler kendilerini güvensiz hissederler.

h) Yapışıklık/Gelişmemiş benlik şema nedir?

Bu kişiler bir veya daha fazla kişiye aşırı bağlılık hissederler. Kendilerini tek başına birey olarak düşünemezler. Bu bağlılık durumu kişinin bireyselliği ve sosyalliğinden vazgeçmesine neden olabilir. Bu kişiler boşluk ve amaçsızlık hissedebilirler.

i) Başarısızlık şema nedir?

Bu kişiler başarısız olduklarına ve bundan sonra da başarısız olacaklarına inanırlar. Bu durum gerçekten başarısız bir birey tarafından düşünülebileceği gibi, başarılı bir bireyin bazı işleri başarmasına engel de olabilir. Kendilerinin diğer insanların yanında aptal, cahil, yeteneksiz vb. olduklarına inanırlar.

Zedelenmiş sınarlar alanı;

Bu alan gerçekçi limitler ve özdenetim ihtiyacının engellenmesi sonucu ortaya çıkar. Bu kişilerde kişisel sınırlar ve sorumlulukları sürdürmede yetersizlikler görülür. Bu alana sahip kişilerin aile tiplemesi daha çok aşırı hoş görülü ve şımartıcıdır. Çocuğa yaşına uygun sorumluluklar yüklemezler ve üstünlük hissini ortaya çıkaracak davranışlar sergilerler.

j) Haklılık/Görkemlilik şema nedir?

Bu şemaya sahip kişiler her durumda kendilerini haklı görürler ve üstün olduklarına inanırlar. Empati duygusundan yoksundurlar. Güç ve yetki kazanmaya odaklı bireylerdir. Karşılarındaki kişiye baskı uygulayabilirler. Ne isterse yapabileceklerine ve sahip olabileceklerine inanırlar.

k) Yetersiz öz denetim şema nedir?

Bu şemaya sahip kişiler bireysel hedefler oluşturmak ve buna yönelik adımlar atmaktan kaçınırlar. Dürtü ve duygularını kontrol etmekte reddediş durumu yaşarlar. Huzursuzluktan, sorumsuzluktan ve yüzleşmelerden kaçınma eğilimleri bulunur.

Başkalarına yönelimlilik alanı;

Bu şema alanı, gereksinim ve duyguları ifade etme ihtiyacının giderilmesinde yaşanan engeller doğrultusunda oluşur. Bu kişiler karşılıksız olmasına rağmen kendi isteklerinden çok karşılarındaki kişilerin beklenti ve duygularına odaklanmaktadır. Bu kişiler genellikle kendi istekleri ve duydukları öfkenin farkında olmazlar. Bu alana sahip kişilerin aile modeli genelde sevgi ve onaylanmanın belli şarta bağlı olduğu ilişkileri içerir. Bu modelde ebeveynin istekleri her zaman çocuğun önünde tutulmaktadır.

l) Boyun eğicilik/geri çekilme şema nedir?

Bu şemaya sahip kişiler, denetimi, kararları ve kontrolu başkasına bırakma zorunluluğunu hissederler. Çünkü karşı tarafın onlara öfkelenmesinden ve terk edilmekten kaçmayı amaçlarlar. Bu kişiler kendi ihtiyaçlarının başkaları için önemli olmadığı inancına sahiptirler. Uyumlu davranmaya odaklanırlar. Fakat bu davranışlar daha sonra pasif agresif hareketlere, psikosomatik belirtilere, kontrolsüz öfke patlamalarına vb. neden olabilmektedir.

m) Kendini feda etme şema nedir?

Bu şemaya sahip kişilerde diğer insanların ihtiyaçlarını gidermek üzerine aşırı çaba sarf edildiği görülür. Bu çaba genelde başkalarına sıkıntı vermemek, bencil olma suçluluğundan kaçınmak ve yanında aciz hissedilen kişilerle ilişkinin devamını sağlamak amacıyla gösterilir. Başkalarının acılarına karşı güçlü bir duyarlılık durumu söz konusudur. Her nasılsa bu kişiler nadiren kendi ihtiyaçlarının giderilmediği zamanlarda öfke duyabilirler.

n) Onay arama şema nedir?

Bu şemaya sahip kişiler, diğer insanların onay, ilgi ve kabulünü aşırı önemserler. Ortama uygun davranmaya çalışırlar. Başkalarının gözünde nasıl gözüktükleri bu kişilerin hayatlarında önemli yere sahiptir. Bu kişiler kendisi için anlamlı ve tatmin edici olmayan kararlar verebilirler.

Aşırı tetikte olma ve baskılama/ketleme alanı;

Bu alan, gelişim süreci içinde kendiliğindenlik ve oyun ihtiyacının giderilmemesi durumunda ortaya çıkan şemaları kapsar. Bu alan içinde kişilerin duygu ve dürtüleri üzerinde aşırı denetim hakimdir. Çünkü kişiler yanlış yapmaktan kaçınmayı ve beklentileri yerine getirmeyi hedeflerler. Bu alana sahip kişilerin aile geçmişi mükemmeliyetçi, cezalandırıcı ve baskın tiptedir. Rahatlığa pek yer yoktur.

o) Karamsarlık şema nedir?

Bu şemaya sahip kişiler, hayatın daha kötüye gideceği düşüncesine sahiptirler. Kaygı, korku, şikayetçi gibi özelliklere sahiptirler. Hayatın olumlu yanlarını reddederler. Hayatlarında iyi giden durumların birdenbire kötüleşeceğine dair inançları vardır. Denetimlerinin yok olacağı yanlışlar yapmaktan yoğun korku duyarlar.

p) Duyguları bastırma/aşırı sorumluluk şema nedir?

Bu şemaya sahip kişilerde doğal davranış ve dürtüleri sürekli kontrol altına tutma davranışı gözlemlenir. Çünkü kişiler bu şekilde yanlış yapma, reddedilme, dürtüleri kontrol edememe ve eleştirilmekten kaçarlar. Bu şekilde bir kontrol ile huzur ve güveni elde edeceklerini düşünürler.

Ayrıca bu kişilerde duyguları bastırma, aşırı düzenlilik, kurallara aşırı uyma, cinsel uyarılma ve eğlenceyi bastırma gibi davranışlar gözlemlenmektedir.

q) Yüksek/Acımasız standartlar ve aşırı eleştirellik şema nedir?

Bu şemaya sahip kişiler aşırı mükemmeliyetçiliğe sahiptirler fakat bu mükemmeliyetçilik asla gerçekleştirilemeyecek hedeflerden oluşur. Bu kişiler hep daha iyisini başarmak için sürekli çalışırlar. Hayattan zevk almayı ve eğlenmeyi pek tercih etmezler.

r) Cezalandırıcılık/Acımasızlık şema nedir?

Bu şemaya sahip kişiler yapılan her yanlışın bir cezası olması gerektiğini savunurlar. Öfkeli, acımasız ve hataları affetmeye olumsuz bakan kişilik yapılarına sahiptirler. İnsanların hatasız olamayacağı gerçeğini reddederler.

Sorumluluk Reddi: Söz konusu bu tür bilgiler Site’de yalnızca bilgilendirme amacıyla yayınlanmaktadır ve doktorunuz ya da eczacınızın tavsiyelerinin yerini almaz. Bu bilgiler hiçbir koşulda bir hastalığın veya fiziksel problemin tıbbi tanısını koymak için kullanılmamaktadır site üzerinden durumunuzla ilgili endişelerinizi ve sorularınızı sorabilirsiniz. Bununla birlikte her durumda doktorunuza ya da eczacınıza başvurmanız gerekir.

Uzman Psikolog Fundem Ece

Uzmanlık alanları: Çocuk, Ergen, Yetişkin, Aile, Çift, Cinsel Terapi.
Okan Üniversitesi Psikoloji Bölümü’nü tam burslu kazandı. Psikoloji Bölümü’nü (%30 İngilizce) burslu okurken başarısı sayesinde Çift Anadal Programı’na kabul edilerek Sağlık Yönetimi Bölümü’nü de tamamladı.